تحقیق حاضر در پنج فصل تهیه شده است که شامل: فصل اول؛ کلیات تحقیق، فصل دوم؛ مبانی نظری، تاریخچه و نظریات پایه ، فصل سوم؛ به تحلیل ژئوپلیتیک منطقه مورد مطالعه پرداخته می شود ، فصل چهارم؛ یافته های تحقیق و فصل پنجم؛ ، ارزیابی فرضیات ونتیجه گیری و پیشنهادات می باشد.
۱-۱۲- تعریف مفاهیم و اصطلاحات
از مهم ترین واژه ها و اصطلاحات به کار رفته در این تحقیق که به تشریح آن ها پرداخته می شود عبارتند از: استراتژی، آمریکا، خاور میانه، تحولات ژئوپلیتیکی، ایران
۱-۱۲-۱- استراتژی
راهبرد یا استراتژی مفهومی است که از عرصه نظامی نشأت گرفته و بعداً در سایر عرصه‌ها از جمله اقتصاد، تجارت و به ویژه عرصه سیاست و مملکت داری از کاربرد زیادی برخوردار شده است. ریشه واژه «استراتژی» واژه یونانی «استراتژیا» به معنای «فرماندهی و رهبری» است. اکنون معنای ساده استراتژی عبارت است از یک طرح عملیاتی به منظور هماهنگی و سازماندهی اقدامات برای دستیابی به هدف.(صلح جو ،۱۳۸۶،۲۲)

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

ژئواستراتژی علم روابطی است که بین یک استراتژی و محیط جغرافیایی وجود دارد .عوامل اصلی در این رابطه انسان و طبیعت است . ژئواستراتژی دانش جدیدی است که بعد از جنگ جهانی دوم، نظامیان آن را مطرح کردند. در تعریف آن گفته اند: ژئواستراتژی علم کشف روابط بین عوامل جغرافیایی طبیعی و انسانی و روابط آن ها با استراتژی است. به عبارت دیگر، ژئواستراتژی علم مطالعه زیر بناهای جغرافیایی، شکل گیری و اجرای استراتژی است. ژئواستراتژی موضوعات را از بعد جهانی و بین المللی مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد.( حافظ نیا،۱۳۸۵؛۱۴۸-۱۴۹)
۱-۱۲-۲- آمریکا
تاریخ آمریکا بعنوان یک کشور به کمابیش چهارصد سال باز می‌گردد، کما اینکه روز استقلال رسمی آمریکا در سال ۱۷۷۶ بود. اما آمریکا بعنوان یک زیستگاه بشری قدمت بسیار بیشتری دارد. نخستین انسانهایی که به قاره آمریکا رسیدند، بخشی از موج مردمانی بودند که به آرامی از آفریقا گذر کرده به قاره‌های دیگر می پیوستند . روز استقلال ایالات متحده آمریکا روز استقلال این کشور از پادشاهی بریتانیای بزرگ در روز ۴ ژوئیه ۱۷۷۶ میلادی و یکی از تعطیلات رسمی در ایالات متحده آمریکا است.در آمریکا «روز استقلال» همراه است با آتش بازی، رژه، باربکیو، کارناوال، پیک نیک، کنسرت، بازیهای بیس بال، سخنرانی‌ها و جشن‌های سیاسی، و خیلی دیگر از برنامه‌ها مراسمی که برای بزرگداشت تاریخ و سنن در این کشور برپا می‌گردد. روزاستقلال روز ملی ایالت متحده است.(مقدادی،۱۳۹۱؛۵)
نقشه (۱-۱):ایالت های آمریکا
منبع: ( www.shana.ir,2007)
۱-۱۲-۳- خاورمیانه
واژه خاورمیانه از (۱۹۰۰) م عنوان شده است ، ولی این امکان وجود دارد که از اواسط قرن نوزدهم در اداره امور مربوط به هندوستان در وزارت خارجه بریتانیا نیز از این اصطلاح استفاده شده باشد. اصطلاح خاورمیانه را اول بار در (۱۹۰۲) م مورخ امریکایی دریادار آلفرد ماهان^[۱] بکار برده است و منظور وی تشریح منطقه ای اطراف خلیج فارس بود که چون از قاره اروپا به آن نگریسته می شدند خاور نزدیک به حساب می آمد و نه خاور دور. (درآیسدل وبلیک ، ۱۳۷۴ ،۱۹) اصطلاح خاورمیانه شناسنده ی منطقه ای فرهنگی است ، در نتیجه مرز مشخصی برای آن وجود ندارد. به طور کلی کشورهای این منطقه عبارتنداز اردن ، امارات متحده عربی ، ایران ، بحرین ، ترکیه ، سوریه ، عراق ، عربستان سعودی ، عمان ، قطر ، کویت ، لبنان ، مصر ، یمن و فلسطین اشغالی که در برگیرنده کرانه باختری رود اردن و نوار غزه است ، در ناحیه قفقاز شامل گرجستان ، آذربایجان و ارمنستان می شود. کشورهای غربی این منطقه (الجزایر ، تونس ، لیبی و مراکش ) به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بیشتر بخشی از خاورمیانه شمرده می شوند. سودان نیز یکی از این کشورها به شمار می آید. کشورهای افریقایی ، موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون و یا نزدیک این منطقه هستند ، خود را بخشی از اروپا می دانند. ایران را مرز خاوری خاورمیانه می انگارند ، البته گاهی افغانستان را نیز از از کشورهای این تقسیم بندی به شمار می آورند. نفوذ ژئوپلیتیکی خاورمیانه و شمال افریقا در شرق تا افغانستان و پاکستان و اقیانوس هند و در مغرب تا صحرا و شاخ افریقا گسترش یافته است. (درآیسدل وبلیک ، ۱۳۷۴، ۲۴)
۱-۱۲-۴- تحولات ژئوپلیتیک
واژه ژئوپلیتیک ابتدا در سال (۱۸۸۹) م توسط یک دانشمند علوم سیاسی به نام رودلف کیلن سوئدی وضع شد و به بخشی از معلومات حاصله ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست اطلاق شد. موضوع ژئوپلیتیک را رفتار گروه های انسانی متشکل نسبت به یکدیگر بر پایه جغرافیا، قدرت و سیاست تشکیل می دهد. ژئوپلیتیک یا علم سیاست جغرافیایی، شاخه ای از مطالعات سیاسی است که از ترکیب جغرافیای سیاسی و علم سیاست به وجود آمده است. در این مطالعه اثر عوامل جغرافیایی مانند وضع جغرافیایی یک کشور یا فرآورده های طبیعی آن بر سیاست آن دولت یا ملت و این که اختراع ها و کشف ها چگونه ارزش عوامل جغرافیایی را دگرگون می کنند، بررسی می شود. (آشوری، ۱۳۸۶: ۱۸۲) دکتر عزتی به نقل از پیتر تیلور می نویسد: ژئوپلیتیک عبارت است از مطالعه توزیع جغرافیایی قدرت بین کشورهای جهان به ویژه رقابت بین قدرت های بزرگ و اصلی. (عزتی، ۱۳۸۸: ۱۴۰) منطقه خاورمیانه به دلیل قابلیت ها و توانمندی های ویژه در عرصه های مختلف اقتصادی، سیاسی،‌نظامی و فرهنگی –اجتماعی، همواره و به خصوص در طی دهه های اخیر اعتبار و نقش خود را به عنوان منطقه ای راهبردی در سیاست بین الملل حفظ کرده است.موقعیت و اهمیت ژئوپلیتیکی، ژئو استراتژیکی و  ژئواکونومیکی  این منطقه باعث شده که خاورمیانه همواره در پیش برد طرح های راهبردی غرب و به خصوص آمریکا جایگاه منحصر به فردی داشته باشد و قدرت های بزرگ همیشه منافع مهمی را برای خودشان در این منطقه از جهان متصور باشند. بروز تحولات سریع و غیر قابل انتظار در کشورهای اسلامی منطقه به ویژه کشورهایی همانند تونس، مصر، لیبی، یمن و…بار دیگر این منطقه را به مرکز سیاست های بین المللی و کانون رقابت های ژئوپلیتیکی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای تبدیل کرد.(زرقانی،۱۳۹۰؛۱))
۱-۱۲-۵- ایران
ایران کشوری در جنوب غربی آسیا در منطقه خاورمیانه ودر جنوب حوزه دریای کاسپین نام رسمی آن جمهوری اسلامی ایران و پایتخت آن تهران است. مساحت این کشور ۱۶۴۸۱۹۵ کیلومترمربع است و بر پایه آمار سال ۱۳۸۵ (هجری شمسی) حدود ۷۰ میلیون و ۴۷۲ هزار نفر جمعیت دارد. در شمال با ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان، در غرب با ترکیه و عراق مرز زمینی و هم چنین دارای مرز دریایی در شمال با دریای کاسپین و در جنوب با خلیج فارس و دریای عمان است. (http://www.wikipedia.org)
نقشه (۱-۲):موقعیت ایران
منبع: ( www.shana.ir,2007)
فصل دوم
مبانی نظری تحقیق
۲- ۱- مفهوم خاور میانه
درباره گستره و مرزهای جغرافیایی منطقه‌ای که بیش ازیکصده پیش با عنوان خاورمیانه از آن یاد می‌شود تعریف یگانه وفراگیری وجود ندارد اما از سوی دیگر تاریخ نگاران، روزنامه نگاران و اصحاب رسانه‌های همگانی، بر خلیج فارس و کشورهای پیرامون آن به عنوان مرکز خاورمیانه اتفاق نظر دارند. بنابراین تعریف‌هایی که از خاورمیانه بیان شده است از نظر گستره قلمرو تفاوت‌های زیادی دارند. (اطاعت،۱۳۷۵ ص۶۰)
فرهنگ جغرافیایی جدید وبستر، خاورمیانه را این گونه تعریف کرده است:
«منطقه گسترده که در برگیرنده کشورهای جنوب آسیا و شمال آفریقا است که در گذشته شامل افغانستان، پاکستان، هندوستان و برمه نیز می شده است».
دایرهالمعارف جدید بریتانیکا، خاورمیانه را با تفصیل بیشتری تعریف می‌کند:
«خاورمیانه سرزمینی است که در اطراف سواحل جنوبی و شرقی دریای مدیترانه کشیده شده و از مراکش تا شبه جزیره عربستان و ایران و گاهی نیز تا فراتر از آن امتداد یافته است. بخش مرکزی این ناحیه کلی، پیش از این خاور نزدیک خوانده می‌شده است. نامی که پاره‌ای از جغرافیدانان و تاریخ نگاران جدید غربی به این منطقه داده اند که بیشتر تمایل داشتند شرق را به سه منطقه «خاور نزدیک» به نزدیک ترین منطقه به اروپا که از دریای مدیترانه تا خلیج فارس، «خاورمیانه» که از خلیج فارس تا جنوب شرق آسیا امتداد می‌یافت و «خاور دور» که به مناطق ساحلی اقیانوس آرام اطلاق می‌شد، تقسیم کنند.»(کمپ،۱۳۸۶؛۵۵)
نقشه ۲-۱: خاور میانه منبع : فصلنامه راهبرد،۱۳۹۲؛۱۷
۲-۱-۱- سابقه و پیدایش
پایان عصر یخچالی و ناپدید شدن یخپهنه های عرضهای بالا،تغییراتی در آب و هوای سیارهء زمین بوجود آورد و به تدریج نواحی استپی را به نواحی صحرایی مبدل ساخت.انسان و حیوان در جستجوی پناهگاههای تازه و دره های مرطوب رودخانه ها براه افتادند.مهاجرت انسان از استپها به دره های رودهای پرآب،آغاز مرحلهء بهره مندی از زمین و شروع کار آبیاری زمینها و بالاخره تأمین منابع معیشت از اقتصاد کشاورزی بود.با تکوین و تکامل دو انقلاب بزرگ که هر دو در پهنهء خاور میانه شکل گرفت انسان بیش از پیش به زمین و محیط زیست خود وابسته و پیوسته شد:

1. 1. انسان کشت زمین را آموخت و تأمین معیشت خود را از راه های کشاورزی بر شکار و کوچ نشینی ترجیح داد.

1. 1. انسان زندگی در جامعه های بزرگ«یکجانشین»را برتر شمرد و تمرکز انسانها و افزایش عددی آنها در محل معین،نیاز آنان را به وجود دولتها و حکومتها برانگیخت و کم کم با افزایش قدرت یکجانشینان،امپراطوریهای بزرگ پا به عرصهء وجود نهادند که باغهای معلق بابل و اهرام مصر از یادگارهای این دوره است.(شکویی،۱۳۸۰ ؛۵۶)

تحقیقات و اکتشافات سالهای اخیر نشان می دهد که اهلی کردن حیوانات و پرورش گیاهان،ابتدا در شیبهای ملایم کوههای اطراف جلگهء دجله و فرات صورت گرفته و پس از انقلاب و دگرگونی در نحوهء آبیاری،در مزارع گسترده در پای تپه ها نیز عملی شده است.در این دوره،مراحل تحول و تکامل تمدن به کندی پیش می رفت بطوری که تنها در ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد زندگی شهری به مفهوم واقعی آن در بین النهرین ظاهر شد که شهرهای بزرگ،معابد عظیم،خط تصویری و تصویرنگاری از یادگارهای آن است.بدینسان اولین تمدنهای انسانی در سیارهء زمین در هلال خصیب^[۲]شکل گرفت و نخستین مرحلهء انقلاب کشاورزی و اولین روستاها و شهرهای قابل سکونت نیز در همین ناحیه موجودیت یافت جایی که امروزه قلب ناحیهء خاورمیانه را تشکیل می دهد:

1. 1. مثل این است که خاورمیانه از بدو پیدایش تاریخ بشر،همواره ایفاگر نقشهای مهم در همهء اعصار و قرون بوده است تا آنجا که در دوره های مختلف زادگاه و گهوارهء شایسته ای جهت ادیان بزرگ نظیر آئین یهود،مسیح و اسلام بشمار رفته است ولی امروزه نقش حساس و پراهمیت آن را می توان شناخت

1. 1. خاورمیانه به مثابهء یک پل بین سه قارهء آسیا،اروپا و افریقا عمل می کند.

1. 1. خاورمیانه بین بخش غربی جهان کمونیسم و قارهء افریقا قرار گرفته است قاره ای که هم اکنون مسائل زیادی را می طلبد و برخوردهای ایده ئولوژیکی متعددی را نشان می دهد.از طرفی تسلط خاورمیانه بر سواحل شرقی و جنوبی دریای مدیترانه،به حساسیت استراتژیکی ناحیه می افزاید ونظارت دقیق و مداوم قدرتهای بزرگ کنونی راموجب میشود.( The Middle East.1967.14-15.)

1. 1. بیش از یک قرن از افتتاح کانال سوئز می گذرد در طول این مدت،این راه همواره به عنوان یکی از پررفت وآمدترین راه های آبی جهان شناخته شده است.

1. 1. بیش از ۶۰%ذخایر نفتی جهان در زیر شنهای سوزان خاورمیانه نهفته است و امروزه این ناحیه در نیمکرهء شرقی به بالاترین رقم تولید در نفت دست یافته است متأسفانه هنوز هم فقر و بیماری در سیمای ناحیه،انعکاسی از اقتصاد و اجتماع بیمارگونهء آن و نمودار وابستگی به اقتصاد تک محصولی ناحیه است. (Desmond Stevart,1967:57)

۲-۱-۲- تعاریف
احمد نقیب زاده استاد دانشگاه تهران، برای خاورمیانه این تعریف را برگزیده است:خاورمیانه تقریبا تمام کشورهای شرق حوزه مدیترانه مانند ترکیه، سوریه، لبنان، فلسطین، اسراییل، مصر و کشورهای شبه جزیره عربستان(عربستان، کویت، امارات متحده و عمان) به اضافه کشورهای ایران، افغانستان و حتی پاکستان و در قاره آفریقا کشورهای سودان و بخشی از لیبی را شامل می‌شود.(نقیب زاده ۱۳۷۳؛۱۵۶ )
عده ای نیز بعضی از کشورهای عرب (الجزایر ، تونس ، لیبی و مراکش) را به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بخشی از خاورمیانه می‌شمارند. کشورهای آفریقایی موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون و یا نزدیک این منطقه هستند، خود را بخشی از اروپا می‌دانند. ایران را مرز شرقی خاورمیانه می‌انگارند، البته گاهی افغانستان را نیز از کشورهای این بخش بندی به شمار می‌آورند.(همان)
پروفسور “جورج اوون” استاد تاریخ و خاورمیانه دانشگاه هاروارد درباره خاورمیانه معتقد است اصطلاح خاورمیانه در اصل مفهومی ژئواستراتژیک است که برای نخستین بار در مورد منطقه ای بین خلیج فارس و پاکستان به کار رفت. این اصطلاح (خاورمیانه) طی دوران جنگ جهانی دوم منطقه وسیعی از مصر تا ایران و از سوریه و عراق تا سودان را دربر می گرفت که تحت کنترل مرکز «تأمین حفاظت منافع خاورمیانه» در قاهره بود. در نیم قرن اخیر مفهوم خاورمیانه ابعاد تازه ای پیدا کرد و به واسطه رونق روابط متقابل کشورهای خاورمیانه که به سبب مشترکات اسلامی - عربی فزونی می گرفت، رواج چشمگیری یافت. رفته رفته دامنه مفهوم خاورمیانه به کشورهای غیرعربی مانند ایران، ترکیه و اسرائیل هم گسترش یافت. چرا که این کشورها بنا به دلایل متعدد جغرافیایی، نظامی و اقتصادی (مسائل نفتی) با مجموعه کشورهای عربی روابط نزدیکی داشتند. دولت های مغرب (شامل الجزایر، تونس و…) ابتدا در محدوده خاورمیانه نبودند، اما در دهه ۸۰ میلادی و با ترسیم نقشه جدید اقتصاد منطقه توسط بانک جهانی و صندوق بین المللی پول، خاورمیانه درمورد محدوده وسیع تری به کار رفت و افکارعمومی جهان نگرش تازه ای نسبت به این ناحیه سوق الجیشی پیدا کردند.(اوون،۱۹۹۹؛۲۸۲)
با توجه به تعریف‌های یاد شده اصطلاح خاورمیانه، مفهومی نیست که ریشه در جغرافیای طبیعی داشته باشد به گونه‌ای که مرزهای طبیعی، این منطقه را از همسایگانش در آسیا و آفریقا جدا کند، بلکه خاورمیانه مفهومی تاریخی، انسانی، جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی  یا به قول جورج اوون مفهومی ژئواستراتژیک است. برخی از نظریه پردازان از مفاهیمی چون دنیای عرب، جهان اسلام و حوزه مدیترانه، برای این منطقه استفاده کرده‌اند اما آنچه مسلم است این است که اصطلاح خاورمیانه، از آغاز نیمه دوم سده گذشته میلادی تاکنون، سودمندترین و پایدارترین چهار چوب گفتمان‌های علمی و عمومی برای غرب در منطقه بوده است.(همان)
۲- ۲- محدوده جغرافیایی خاور میانه
زمانی که دربارۀ خاورمیانه بحث می شود،۶ کشور شمال آفریقا شامل (الجزایر، مصر، لیبی، مراکش، سودان، تونس)نیز باید مد نظر گرفته شوند. یکی به علت اینکه،این ۶ کشور از نظر تاریخی و فرهنگی از خاورمیانه جدا شدنی نیستند، دوم این که، این کشورها از نظر زبانی (عربی) و از نظر مذهبی (اسلام) با کشورهای عربی مشترکند، سوم این که آرمانهای سیاسی آنها نیز به یکدیگر نزدیک است و همچنین هم،آفریقا شمالی و هم خاورمیانه ازمناطق تولید کننده نفت جهان به حساب می آیند وکشورهای هر دو منطقه از اعضای اوپک هستند.دریای مدیترانه نیز یک عامل مهم اشتراک بین این دو منطقه است.(محمودی۱۳۹۲؛۵)